Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) 17 Mart’ta , Putin ve 16 binden fazla Ukraynalı çocuğun Rusya’ya zarurî hudut dışı edilmesini denetlediği tez edilen Rus yetkili Lvova-Belova için tutuklama buyruğu çıkardı. Lakin vazifedeki bir lideri tutuklamak ne kadar kolay? Bu kararın hükmü var mı? Bu soruların cevapları merak konusu…
UCM, yargı yetkisini yalnızca UCM’nin Roma Statüsü’nü imzalayan ve onaylayan ülkelerde işlenen savaş kabahatleri, insanlığa karşı kabahatler ve soykırım üzere ağır kabahatlere yönelik olarak kullanabiliyor. Rusya, Roma Statüsü’nü onaylamamış bir ülke, bu nedenle UCM’nin Rusya başkanı Vladimir Putin üzere Rus vatandaşlarını tutuklama yahut yargılama yetkisi de bulunmuyor.
Peki, tüm bunlar bilindiği halde mahkemenin bu kararının akabinde ne üzere senaryolar görebiliriz? Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk Öğretim Üyesi Dr. Onur Uraz, UCM kararının arkasındaki merak edilenleri yanıtladı.
“UCM bir hukuk silahı olma yolunda”
Bu karardan evvel, UCM’nin daha evvel bu cins kararları kimler için aldığı da kıymetli. Misal, Irak ve Afganistan’da işlenen savaş kabahatleri üzere… Uraz, başta George W. Bush ve Tony Blair olmak üzere üst seviye devlet yetkililerinin daima müracaatlara karşın mahkemenin radarına takılmamış olduğunu belirtiyor.
Dr. Uraz öncelikle mahkemenin bu üzere seçici bir adalet anlayışına sahip olduğunu ve eleştirildiğine dikkati çekiyor.
“UCM, Irak ve Afganistan’da işlenen cürümler için ABD’nin üst seviye devlet yetkililerini yargılamamıştı, lakin son vakitlerde Çin, Türkiye ve Putin hakkında soruşturma açılması tartışmalarının UCM’nin seçici bir adalet uyguladığı tenkitlerini beraberinde getiriyor. Bu durum, UCM’nin özgür batı dışındaki dünya için bir hukuk silahı olma tehlikesinin arttığını gösteriyor.”
UCM’nin yetkileri ne?
UCM, Roma Statüsü’nün kararlarına nazaran çalışıyor. Bugüne kadar ise 123 ülke, Roma Statüsü’nü onaylamış. Mahkemenin asli gayesi ise savaş cürümleri ve insan hakları ihlalleri üzere önemli hatalarla gayret etmek. Mahkemeye üye olan ülkelerden biri de Ukrayna. Buna nazaran, “Putin’in Ukrayna’da gerçekleşen fiilleriyle ilgili yargılama olabilir” diyor Uraz.
“Mahkeme, yalnızca nüve kabahatlerle yani soykırım hatası, insanlığa karşı hatalar, savaş hataları ve atak kabahati ile sonlu ve üye ülkelerde işlenen kabahatlerle ilgili yargı yetkisine sahip. Üç durumda yargı yetkisi doğabilir: Üye ülke hudutlarında işlenen hatalar, üye ülke vatandaşı tarafından işlenen hatalar ve BM Güvenlik Kurulu tarafından yetkilendirme. Mahkeme, ulusal sistemler yetersiz kaldığında devreye girer ve tamamlayıcı niteliktedir. Ukrayna Mahkemenin yargı yetkisini 2013’ten beri tanımakta ve bu tarihten itibaren Ukrayna’da gerçekleşen fiiller ile ilgili yargılama yapabilirler.
UCM Statüsü’nün 28. unsuru, üstlerin astların yaptığı fiillerden sorumlu tutulmasını düzenleyen bir karardır. Bu hususa nazaran, alanda gerçekleştiği tez edilen fiiller Putin ile ilişkilendirilebilir ve Putin, aktif otorite ve denetim sahibi olarak, astlarının yaptığı bu fiillerden ötürü sorumlu tutulabilir. Yani Putin, alanda gerçekleştiği argüman edilen cürümlerle direkt alakalı olmasa bile, hataların gerçekleşmesinde faal denetim sahibi olarak sorumlu tutulabilir.”
“UCM ve devlet liderlerine dair kanunlarda çelişki var”
Uraz, UCM Statüsü’nün 58. unsuru yeterince vazifedeki bir devlet liderinin tutuklanmasının mümkün olduğunu belirtiyor. Lakin bu tutuklama kararının fizikî olarak uygulanmasının epeyce güç olabileceğini de vurguluyor. Öte yandan Dr. Uraz, devlet liderleriyle ilgili kanun açısından bir çelişkiye de işaret ediyor.
“Üye devletlerin, UCM kararlarını uygulama yükümlülüğüne sahip olduğu, fakat bu uygulamanın pratikte zorluğu nedeniyle, daha evvel de emsal kararların uygulanmadı. Bununla birlikte, devlet lideri bağışıklığı unsuru ile UCM’nin 27. unsuru ortasındaki çelişki türel tartışmaların da odağında.”
Uraz’ın burada bahsettiği çelişki, devlet liderinin bağışıklığı unsuru ile Milletlerarası Ceza Mahkemesi’nin (UCM) 27. hususu ortasındaki çatışmaya bir atıf. Bağışıklık unsuru, devlet liderlerinin, ülkelerinin yargı yetkisi dışındaki mahkemelerde yargılanmalarını engellerken, UCM’nin 27. hususu, savaş cürümleri, insanlığa karşı hatalar ve soykırım üzere önemli cürümler için hiçbir kişinin kendi önünde bağışıklığı olmadığını belirtiyor. Uraz, bu nedenle, devlet liderlerine bağışıklık veren ulusal yasalar ile UCM’nin yargı yetkisi ortasında bir çatışmanın olduğunun altını çiziyor.
“Batı ispat arayışında”
Peki, Batı’nın bu kararı uygulatması mümkün mü? Uraz, Putin’in tutuklanıp tutuklanamayacağı noktasında memleketler arası hukukun tavrının farklı olduğuna değiniyor.
“Batı akademik topluluğundaki birçok akademisyen ve devlet vazifelisi Putin’in tutuklanması kararının memleketler arası hukuka uygun olduğunu ispatlamak için yarışa girmiş durumda. Milletlerarası ceza hukukçuları, Putin’in tutuklanmasının memleketler arası hukuka uygun olup olmayacağı konusunda farklı görüşler belirtiyorlar. Lakin genel olarak, Putin hakkında bir BMGK kararı olmadığı ve Rusya’nın UCM üyesi olmayan bir ülke olmasından cihetle devlet lideri bağışıklığı prensibinden feragat etmediği için, Putin’in hakkında bu türlü bir karar çıkması mümkün olsa dahi tutuklanması hukuken ve fiziken mümkün görünmüyor.”
“UCM üyesi ülkeler kararı öbür üye ülkeler için uygulayabilir”
UCM üyesi ülkeler, kendi devlet liderlerine ait olarak UCM kapsamında bağışıklıktan feragat etmiştir. Bu nedenle, UCM üyesi bir ülkenin devlet lideri hakkında mahkemenin çıkaracağı tutuklama kararı, bir diğer üye devlet tarafından uygulanabilir.
“Devletler bir ortaya gelip haklarından feragat edebilir yahut hak ve yükümlülük doğurabilir. Bu bakımdan UCM üyesi ülkelerin hepsi kendi devlet liderlerine ait olarak UCM kapsamında bağışıklıktan feragat etmiş durumdadır. Öyleyse bir UCM üyesi ülkenin devlet lideri hakkında mahkemenin çıkaracağı tutuklama kararı, bir öteki üye devlet tarafından uygulanabilecektir. Lakin bu durum üye olmayan devletler bakımından farklıdır.”
“Putin’in tutuklanması milletlerarası hukukun açık ihlali olur”
Dr. Uraz, bir örnek vererek, UCM üyesi olan ülkelerin neden tutuklama yapamayacağını açıklıyor:
“Zira üye olmayan bir devlet, devlet lideri bağışıklığından feragat etmemiştir ve öbür devletlerin kendi yetkilerinde olmayan bir şeye bir ortaya gelerek yetkili olma hakkı ve durumu yoktur. Nasıl Türkiye ile Azerbaycan bir antlaşma yapıp kurdukları mahkeme ile ABD Liderini tutuklama yetkisine sahip olamayacaklarsa, UCM üyesi devletlerinde Putin’le ilgili bu türlü bir yetkiye sahip olamayacakları açıktır. Bu da çoku ile garip bir durum yaratmaktadır. Kağıt üzerinde UCM, Putin ile ilgili tutuklama kararı çıkarma gücüne sahiptir ve çıkan karar yönteme olarak muteberdir. Lakin hiçbir üye ülke bu kararı uygulama gücünü elinde bulundurmamaktadır. Putin’in rastgele bir UCM ülkesince tutuklanması milletlerarası hukukun açık ihlali olacaktır.”
4 senaryoda Putin’in tutuklanması
Tutuklamanın gerçekleşmesi için Uraz, 4 senaryo çiziyor. Bu olasılıklar büsbütün temsili fakat milletlerarası hukukun kuralları her vakit birebir kararları veriyor.
“Putin’in tutuklanması için 4 ihtimal var: Rusya’da esaslı bir idare değişikliği, Bu türlü bir değişiklik gerçekleşse dahi, Rus devlet kültüründe eski bir devlet liderin bu halde teslim edilmesi yeri olmayan bir harekettir. O sebeple UCM için en müspet olan bu ihtimal uzak görünmektedir.
İkinci ihtimal, Putin’in seyahat ettiği bir UCM üyesi ülke tarafından tutuklanarak UCM’ye teslim edilmesidir. Üstte açıklanan hukuka tersliğin ötesinde, siyasi olarak, nükleer bir harika gücün devlet liderine yönelik bu türlü bir teşebbüste bulunabilecek bir devletin var olup olmadığını okuyucunun takdirine bırakıyorum.
Üçüncü ihtimal krizin uzaması, Putin’in UCM ülkelerine seyahat etmekten imtina etmesi ve günün birinde vefatı ile belgenin kapanmasıdır.
Son ihtimal ise, Ukrayna krizinin siyasi olarak çözülmesi sonucu gelecek baskı ile kararın geri alınması yahut – daha da kötüsü- siyasi konjonktürün değişmesi ile Rusya’nın UCM üyesi ülkelerle münasebetlerini düzeltmesi ve UCM kararının kendi üyelerince uygulanmayarak Putin’in serbestçe bu ülkeleri ziyaret etmesidir. Bu son ihtimal UCM’nin zati sallantıda olan güvenilirliğini ve aktifliğini tamamı ile yerle bir eder.”