İlk olarak Yemen’deki savaş mahallî, bölgesel ve global aktörlerin dahil olduğu çok boyutlu bir sürece evrildi. Bu manada bir iç savaş olmaktan çıktı ve literatürde “vekalet savaşı” olarak isimlendirilen etaba geçti. Bir tarafta Hizbullah irtibatı ile Husileri destekleyen İran, öteki tarafta legal hükümetin yanındaki Suudi Arabistan, çatışmanın en faal iki tarafı. Bununla birlikte Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) de savaşta Güney Geçiş Kurulu üzerinden aktif olduğunu söylemek mümkün. İkinci olarak Birleşmiş Milletler (BM) ve Avrupa Birliği (AB) üzere örgütler; demokrasi, insan hakları, özgürlük üzere kavramları “savunan” milletlerarası toplum, Yemen savaşında sınıfta kaldı. Hakikaten tekraren özel temsilci atamasına karşın BM, Yemen savaşını sona erdirme noktasında fonksiyonel olamadı. İnsani krizin yaz uzunluğu devam eden seller sonucunda daha da şiddetlenmesine karşın milletlerarası toplumun gereken tepki ve aksiyonu göstermemesi Yemen’deki mevcut durumu daha makûs hale getirdi.
BM ve AB üzere örgütler; demokrasi, insan hakları, özgürlük üzere kavramları savunduğunu argüman eden milletlerarası toplum, Yemen savaşında sınıfta kaldı
Bununla birlikte Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Fransa, Almanya üzere birçok Batılı ülke, savaşın şiddetlenmesine katkı sağladı. Bu manada ABD’nin aktif bir konum alamadığı, savaşan tarafları “ulusal çıkarlarına” muhalif olmasından dolayı dize getiremediği görülüyor. Gerçekten savaşın devam etmesi, ABD’deki silah şirketlerinin münasebetiyle da ABD’nin kasasına hizmet ediyor. Üçüncü olarak nisan ayında ilan edilen ateşkes ve Husi zıddı üyelerle kurulan Başkanlık Kurulu üzere teşebbüsler de mahallî dinamikler açısından başarısız oldu. Hakikaten Yemen halkı için bir mana söz etmeyen Cumhurbaşkanı Abdurabbu Mansur Hadi’nin istifası ile misyona gelen Başkanlık Kurulu üyesi aktörler ortasında da bir rekabet ve Yemen’in geleceğine dair vizyon çatışması bulunuyor. Hasebiyle Yemen’deki iç savaş ve kriz halinin kısa vadede tahlile kavuşmayacağı öngörüsü devam ediyor. Bu durum en az iki dinamiğin devam edeceğinin de göstergesi.
İnsani krizin yaz uzunluğu devam eden seller sonucunda daha da şiddetlenmesine karşın memleketler arası toplumun gereken tepki ve aksiyonu göstermemesi Yemen’deki mevcut durumu daha makus hale getirdi
ÇATIŞMALARIN DEVAMLILIĞI
Yemen’de devamlılık gösteren ve kronikleşen birinci dinamik, yoğunluğun vakte nazaran değişmesiyle birlikte lokal çatışmanın süreklilik arz etmesidir. BM’nin Yemen özel temsilcisi Hans Grundberg 10 Ekim’de BM Güvenlik Konseyi’ne ateşkesin sona ermesinin savaş çanlarının tekrar çaldığına bir işaret olduğunu tabir etti. Bu manada Husilerin Şebve ve Hadramevt üzere noktalara saldırması üç dinamiği tetikliyor. Birincisi nisan ayında kurulan Başkanlık Konseyi’nin egemenlik testi, ikincisi askeri çatışmanın ateşlenmesi ve üçüncüsü insani krizin derinleşmesi tehdidi. Mezkur üç dinamik çatışmaların devam edeceğine işaret. Ayrıyeten petrol fiyatlarının artması ve petrol üzerindeki egemenlik yarışı, BAE-Suudi Arabistan ortasındaki ittifakın Yemen üzerindeki farklı planlar nedeniyle gayrete dönüşmesi, Husilerin ülkenin kıymetli noktalarını hala denetim ediyor olması üzere faktörler de çatışmaların devamlılığına işaret olarak okunabilir. Bu manada İran takviyeli Husilerin maksimalist ve imkansız taleplerde bulunması süreci daha da zora sokuyor. Gerçekten milletlerarası toplum tarafından kabul edilen legal hükümet Yemen’in üçüncü büyük kenti Taiz’in de Husiler tarafından ablukaya alınmasına karşın ateşkesin devamlılığından yana. Ayrıyeten Yemenli analist Nedve el-Devseri üzere isimlere nazaran de ateşkesin uzatılmasına karşı çıkanlar Husiler. Bu noktada birçok memleketler arası insani yardım örgütü Husilerin savaş çığırtkanlığı yaptığını ve ateşkes sürecini yeni savaşçı mobilize etmek için fırsat olarak değerlendirdiğini tabir ediyor.
Yemen’de 6 aylık ateşkesin son bulmasının ülkedeki savaş halini ve insani krizi daha da berbat hale getirmesi yüksek ihtimal
İNSANİ KRİZİN DERİNLEŞMESİ
Yemen’de devamlılık gösteren ve kronikleşen bir öteki dinamik ise çatışmalardan kaynaklı sivil ölümlerinin, açlığın ve kolera üzere hastalıkların artmasıdır. 7 yıldır süregelen savaşta, çatışan taraflardan daha çok siviller ziyan görmüştür. Bu manada BM Mülteciler Yüksek Komiserliği raporlarına nazaran, iç savaştan dolayı Yemen halkının yüzde 73’ü (yaklaşık 23,4 milyon) insani yardıma muhtaç hale geldi ve 4,3 milyon insan yerinden edildi. 13 binden fazlası sivil olmak üzere 377 bin insan çatışmalardan kaynaklanan sebeplerden dolayı hayatını kaybetti. Nisanda varılan ateşkes insani krize bir nebze de olsa yarar sağlamıştı. Bu manada BM raporlarına nazaran ateşkes devrinde sivil vefatlar yüzde 60 azalmış, Hudeyde limanına petrol girişi önündeki pürüzler kalkmış ve hayat pahalılığı, petrol sorunu üzere krizler aşılmaya başlanmıştı. Ateşkesle birlikte petrol akışının sağlanması ve Sana havalimanının açılması ekonomiyi canlandırmıştı.
Ateşkesin sona ermesi, ekonomik toparlanma sürecini de olumsuz etkilemeye başladı. Ateşkes sürecinde Sana havalimanını kullanan 27 binin üzerinde Yemenli sıhhat, eğitim üzere hizmetlere erişebildi. Ayrıyeten Hudeyde limanı üzerinden 1,4 milyon metrik ton petrol akışı ve insani yardım (tıbbı gereç ve yiyecek) geçişi yapıldı. Buna karşın ateşkes periyodunda insani durum uygun değildi. Hakikaten yollar kapalıydı ve fonlama yoktu. Ama ateşkesin sona ermesi ile birlikte bütün bu olumlu gelişmelerin bilakis dönüp insani durumun daha makus hale gelmesi yüksek ihtimal. Hakikaten BM İnsani Yardım Uyum Ofisi’nin Ekim 2022’de yayınladığı rapor da bu işareti doğruluyor. Bu manada pak suya yalnızca Yemen nüfusunun yüzde 25’i erişebiliyor. İnsani krizin bir öteki noktası da eğitim. Savaş sebebiyle 10 bin 200 Yemenli çocuk hayatını kaybetti ve tekrar savaş sebebiyle Yemenli çocukların yüzde 40’ı okula gidemiyor. Hastane üzere temel gereksinim noktalarına erişmek için de en az 2 saatlik yol katediliyor. Savaş kuralları altında bu epey güç. Gerçekten yollar kapatılıyor ve rehin alınma tehlikesi devam ediyor. Ayrıyeten savaş nedeniyle hastane imkanlarının berbatlaşması ve hijyenin azalması nedeniyle kolera artış gösterdi. 2,5 milyona yakın insanın koleraya yakalandığı, 4 bin kişinin de kolera nedeniyle vefat ettiği rapor ediliyor. Kovid-19 nedeniyle de birtakım ülkelerin Yemen’e gönderdikleri takviyeleri kesmesi insani krizi derinleştirdi. Bununla birlikte ithalata bağımlı olan Yemen, Ukrayna işgali nedeniyle buğday, arpa üzere temel besin unsurlarını tedarikte zorlandı ve fiyatlar arttı. Türkiye’nin teşebbüsüyle açılan tahıl koridoru bir nebze de olsa bu sorunu hafifletti.
Sivilleri bekleyen bir öteki tehdit mayınlar. Eylül ayında mayınlar ve çeşitli patlayıcılar sebebiyle 70 kişi hayatını kaybetti. Bu alana dair bir adımın atılmamış olması sivil kayıplarının devam etmesine neden olabilir. Mezkur tehditler; insanların tarım, balıkçılık, iş-okul üzere günlük aktivitelerini mümkün vefat senaryolarına dönüştürüyor. Ayrıyeten savaşan tarafların doğal kaynakları istismar etmesi ve azap, tecavüz üzere hukuksuz uygulamalara başvurması da Yemen’deki insani krizin devam ettiğini kanıtlıyor.
Norveç Mülteci Kurulu isimli sivil toplum kuruluşunun yaptığı araştırmaya nazaran, BM’nin Ekim 2021’de aldığı Yemen’deki çatışmanın tüm taraflarınca işlenen insan hakları ihlallerini takip eden tek milletlerarası, bağımsız ve tarafsız sistem olan Seçkin Uzmanlar Grubu’nun faaliyetlerini askıya alması da sivil ölümlerinin artmasına neden oldu. Bu manada BM’nin bu kararı öncesi 823 olan sivil vefatları, karar sonrası 1535’e çıktı. Emsal formda 7 Haziran-6 Ekim ortası hava akınları 14 iken, BM’nin kararı sonrası 7 Ekim-6 Şubat ortası hava akınları 547’ye; tıpkı tarih aralığında dron atakları 3’ten 30’a çıktı. Münasebetiyle BM’nin aldığı karar savaşın bitmesine değil, çatışmanın şiddetlenmesine sebebiyet verdi.
Sonuç olarak 7 yıldır çatışmaların gölgesindeki Yemen’de 6 aylık ateşkesin son bulmasının ülkedeki savaş halini ve insani krizi daha da makus hale getirmesi yüksek ihtimaldir. BM İnsani Gelişme İndeksi’ne nazaran 160. sıradan 178. sıraya gerileyen Yemen’de milletlerarası toplum inisiyatif almaz ve çatışan taraflar savaşı sonlandırmazsa yüzyılın en ölümcül açlık krizi ile karşılaşan ülkede daha berbat bir “insani” senaryo ortaya çıkabilir. Çatışan tarafların politik hırsları, dış aktörlerin istikrarsızlaştırıcı tesiri ve milletlerarası toplumun işlevsizliği Yemen’deki insani krizin neden çözümlenemediğini ortaya koyuyor.